Heropstanding van de levenden

Mosese’s film is er een van grootschalig verlies. Een verlies dat de majestueuze protagoniste Mantoa (Mary Twala) wil belichamen omdat haar niets anders meer rest, na de dood van haar zoon en laatst levende familielid. Tot afgrijzen van haar buren begint ze tegen alle gangbare procedés in aan de arrangementen voor haar eigen begrafenis en nodigt ze zo de dood aan tafel uit om hem recht in de ogen te kijken. Wanneer het land dat haar en haar geliefden – ooit levend, nu dood – herbergt plaats moet maken voor een dam, wordt er naast verlies ook afscheid aan haar opgedrongen. Dat zijn geenszins synoniemen. Het afscheid brengt haar tot een verzet dat ze op eigen voorwaarden voeren zal. Mantoa neemt dan ook, vanuit haar rouw en met onwrikbare vastberadenheid, de gedaante aan van de reus die ze altijd al was om een vloed van kapitalistisch gestuurd eigenbelang tegen te houden die verleden, heden en toekomst dreigt te doen onderlopen.

Lemohang Jeremiah Mosese doet zijn This Is Not a Burial, It’s a Resurrection de gestalte en het elan aannemen van zijn protagoniste, niet enkel haar traagheid, maar ook haar elegantie en kracht. Mantoa is nooit een symbool: ze ís de film en de stuwende kracht erachter. De film sluit zo als een op maat gemaakte rouwjurk om het figuur van zijn hoofdpersonage, maar ook om zijn publiek: het ligt daar op je te wachten en zal onvermijdelijk zijn bruikbaarheid bewijzen. Niet (geheel) vanuit een plicht, maar meer vanuit een diepgaand begrip van de koers van onze tijd en zijn macabere grillen die sterk gestuurd worden door necropolitiek gedachtegoed, waarbij sociale en politieke macht niet enkel ingezet wordt om te bepalen hoe mensen leven, maar ook hoe ze sterven. Meermaals wordt dan ook naar Mantoa’s dorp verwezen als de plek waar “de doden hun eigen doden begraven”.

“Volgens de legende heette deze plek de Treurende Vlakten. Lang voor de komst van [missionarissen] Eugène Casalis en Thomas Arbousset. Zij noemden de vlakten Nasaretha, ‘Nazareth’, naar hun geloof. De mensen noemden het simpelweg thuis.” De ligging van Lesotho, als een eiland helemaal omsloten door Zuid-Afrika, is niet enkel van een geografische bijzonderheid; ze weerspiegelt ook de afzondering van Mantoa en haar dorpsgenoten. Dat isolement krijgt eveneens vorm in het geluidsontwerp: vaak neemt het omgevingsgeluid het over van de stemmen en de woorden, en zondert het Mantoa af als iemand die zich los van spatiotemporele belemmeringen voortbeweegt. Niet is echter minder waar, want we kijken achteruit naar een tijd die onder het gewicht van water leeft. Wetende dat ook water een geheugen heeft… 

This Is Not a Burial… draagt iets diep nostalgisch in zich, in de afgeronde hoeken van het bijna vierkante 1.33:1-beeldkader of de zeer directe ode aan de orale verteltraditie. Naast Mantoa zet Mosese immers ook een verteller en lesibaspeler (Jerry Mofokeng Wa Makheta) in als gids. Het is echter geen gratuite nostalgie die terugverwijst naar een verleden dat bij gratie van de afstand in de tijd een zekere eenvoud aangenomen heeft, uit onkunde om een vruchtbaar toekomstbeeld te formuleren, maar een die een complexe tijd eert waarin de band tussen mens en natuur nog niet helemaal onzichtbaar of geveinsd was. In het dorp van Mantoa leeft men nog oprecht samen: met elkaar, met de doden, met de natuur…  Maar – en daar spant het – ook met de zeer aanwezige en zich steeds herbevestigende gevolgen van het kolonialisme.

Ontleren is dan ook een belangrijk politiek motief in de film: niet enkel voor Mantoa, die haar geloof in de christelijke god verliest, maar ook voor de regisseur zelf. In interviews gaf hij te kennen zich zowel te vereenzelvigen met Mantoa als met de lokale priester omdat “elke kolonisator een prediker is” en wat Mosese verteld werd nog steeds in hem zit. Ontleren gaat gepaard met diepe introspectie. Het is dan ook niet verrassend dat Mosese uit eigen ervaring put en zich voor This Is Not a Burial… inspireerde op het Lesotho Highlands Water Project, dat Zuid-Afrika van drinkwater moet voorzien, maar daardoor het einde van zijn grootmoeders dorp zal betekenen. De eerste fase van dat project werd in 2003 afgesloten, de tweede fase is “momenteel in uitvoering”…

De film hekelt dan ook de zogenaamde vooruitgang die Mantoa’s land al eeuwenlang teisterde, of zoals een van de dorpsbewoners het stelt: “Wat zij vooruitgang noemen, houdt vooral in dat ze fataal ingrijpen in de natuur in de waan dat ze de natuur hun wil kunnen opleggen.” Mosese’s antwoord is sterk geïnspireerd op het ecofeminisme (en zelfs het marxistische gedachtegoed) en bestaat eruit een relatie van harmonie en nederigheid te bewaken. In dit geval door te luisteren naar de stemmen van vrouwen, die door hun nauwe contact ermee de grootste kennis hebben van alle lagen van leven én dood die een plek in zich draagt. Een van de meest doortastende scènes wat dat betreft is wanneer Mantoa met rouwgezang het dorp bijeenroept, om zo het verzet te organiseren tegen de nakende ondergang van hun thuis.

Mosese kapselt die gedachte in een film die pure visuele poëzie uitdraagt en bestemd is om de tand des tijds te doorstaan. Die poëzie schermt ons niet af van de meedogenloosheid van het leven noch van de fictie: zo was Mantoa een van de laatste rollen die de grandioze (ondertussen overleden) Mary Twala speelde en betreurt de verteller dat “men zegt dat als je verder loopt naar de rand van de dam je de kerkklok nog hoort luiden, onder water…” This Is Not a Burial, It’s a Resurrection formuleert met doortastende precisie dat de redding van onze tijd ligt in de bottom-upkracht van degenen die het kapitalisme zo gemakkelijk als de kwetsbaren aan de kant schuift. Mosese gelooft in die kantlijn als center stage, en niet enkel in Lesotho. Trouw aan zijn titel is Mosese’s film allesbehalve een begrafenis, maar een wederopstand… van de levenden.