Om nooit los te laten

Stoelen worden klaargezet in een bezetting van La Voix Des Sans Papiers in Brussel. Op deze plek, getekend door verzet en solidariteit, zal de bijeenkomst plaatsvinden waarrond hold on to her draait. Een tekst bovenop het beeld informeert ons dat een veertigtal mensen, ieder op hun eigen manier verbonden met de zaak-Mawda, er zullen samenzitten. Ze nemen deel aan een soort antihoorzitting, waar niet enkel de harde feiten worden opgesomd maar ook plaats wordt gemaakt voor emoties, herinneringen en invraagstelling van systemisch onrecht. Dat de film opent met deze voorbereiding is belangrijk. Het opzetten van een ruimte voor herdenken en een kritische blik op de gebeurtenissen is dan ook niet enkel wat de veertigtal aanwezigen interesseert, maar ook wat de film zelf ambieert.

In haar studie naar racistische moorden in Frankrijk tussen 1970 en 2000 beschrijft Rachida Brahim de manier waarop racisme “tot twee keer toe doodt”. De eerste dood is fysiek, direct en finaal. De tweede dood kent geen einde. Die gaat uit van institutionele krachten die de oorzaken van het geweld verzwijgen en de slachtoffers zelf verantwoordelijkheid doen dragen voor wat hen werd aangedaan. Dit idee kwam trouwens niet van Brahim zelf, maar van de familie van slachtoffers. Als we de zaak zo bekijken, kunnen we inderdaad concluderen dat de tweejarige Mawda Shawri tweemaal gedood werd. En de weg van deze tweede dood was geplaveid met vele leugens, pijn voor de familie en een Belgische samenleving en gerechtssysteem die hun eigen medeplichtigheid aan racistische voorvallen niet onder ogen wensten te zien.

Van de bijeenkomst in Brussel verlegt de film z’n blik naar de plek waar het noodlottige voorval zich afspeelde: de E42 ter hoogte van Maisières, ten noorden van Bergen. Met aandachtige oren en ogen zal Robin Vanbesien regelmatig naar dit terrein terugkeren. Het doet dienst als een akelige herinnering dat in de meest banale landschappen zeer diep onrecht kan plaatsvinden. En misschien nog meer, dat de sporen, als ze er ooit zijn geweest, zeer snel opnieuw kunnen vervagen. De zon schijnt vaak helder over de snelweg. De bloemen wuiven vanaf de berm. Het verkeer davert langs zonder een suggestie op te vangen van wat zich hier afspeelde op 17 mei 2018.

Als we spreken over “wat zich afspeelde”, kan dat een aantal versies bij u oproepen. Heeft u de eerste versie gehoord, waarin werd beweerd dat Mawda’s ouders, Phrast en Shamden, hun dochtertje het hoofd zouden hebben ingeslagen om haar vervolgens uit het raam naar de politiewagen te gooien? Het zou niet uitzonderlijk zijn. Deze versie werd immers wijdverspreid doorgegeven van de mond van de schutter, naar de rest van het politiekorps en de medewerkers van de ziekenwagen, tot op de voorpagina’s van de kranten. In deze versie was er zelfs geen sprake van een kogel. Heeft u de vele rechtzettingen over de volgende weken opgevangen? Die waaruit bleek dat de politie het tweejarige meisje in het hoofd raakte zonder waarschuwing te geven aan de inzittenden van het busje? Waarin de ouders vertelden hoe ze onder schot werden gehouden toen ze het bloedende lichaam van hun kind in de armen hielden en smeekten om een ambulance? Of heeft de wegebbende belangstelling van de pers ervoor gezorgd dat u niet meer hebt gelezen dan de leugens die werden gebruikt om de ouders en de bestuurder van het busje de schuld te laten dragen voor de dood van het meisje? Mawda’s ouders werden onmiddellijk na het voorval opgesloten in afzonderlijke deportatiegevangenissen. Toen zij werden vrijgelaten, lazen ze niet enkel dat hun dochtertje het leven had gelaten, iets wat hen dagenlang niet bevestigd werd, maar ook dat zij zelf de verantwoordelijken waren. De meedogenloosheid van de tweede dood van Mawda leek geen grenzen te kennen.

Vanbesien en zijn equipe zoeken toegewijd en doelbewust naar audiovisuele manieren om deze wreedheid te herdenken en haar recht te zetten. Met veel aandacht voor de details. Op forensische wijze doen ze de zaak uit de doeken, weerleggen de leugens en plaatsen er de ware gebeurtenissen tegenover. Toch vergeet de film nooit dat dit niet de essentie van het onrecht is. De oorzaak van het geweld is niet te vinden op de E42, noch in de kogel die Mawda onder haar neus raakte en haar het leven koste. Om tragedies zoals deze te begrijpen moeten structurele en historische redenen overwogen worden.

Bij het begin van de zaak maakte de rechter één ding duidelijk aan alle toehoorders: in de rechtbank zou niet gesproken worden over de ontmenselijking en racistische aanpak waaronder de ouders van Mawda geleden hadden. Zoals een getuige in hold on to her terecht opmerkt: de rechtszaak had haar potentiële nut reeds verloochent nog voor ze goed en wel begon. Wat het Belgische gerechtssysteem niet in acht wou nemen, is wat Vanbesiens film voor het voetlicht brengt.

In de bezetting te Brussel volgt het publiek met tedere aandachtigheid de herdenking. Meertalig, soms meerstemmig, spreken en zingen de aanwezigen hun rouw. Daarbij vangt de camera vooral de gezichten van zij die luisteren. Het collectieve betoog wordt verdeeld over een veelheid aan perspectieven. Moeders zonder papieren getuigen vol medeleven over Phrasts ervaring, de vrijwilligers van de opvang waar het gezin verbleef vertellen over het ongeloof dat volgde op het nieuws dat Mawda gestorven was en over hoe daarna alle bewoners de snelweg op stroomden uit protest tegen de gebeurtenissen van die nacht.

Het geheel gaat uit van een zeer goed bewaarde balans tussen het emotionele en het academische. De persoonlijke getuigenissen bestaan zij aan zij met meer theoretische vragen over bijvoorbeeld linguïstiek. Kein Mensch ist illegal, personne n’est illégal, no one is illegal klinkt het over heel de wereld in solidaire middens. Deze woorden zijn meer dan denkoefeningen. Ze beïnvloeden hoe we kijken en denken. Ze deconstrueren de racistische en koloniale ideeën die iemand zou kunnen drijven tot het schieten op een busje vol mensen op de vlucht. Niemand is illegaal, maar veel mensen zijn geïllegaliseerd door natiestaten. En het maakt hen bedreigde doelwitten waar op gejaagd wordt. De toenmalige staatssecretaris voor Asiel en Migratie, Sammy Mahdi, zei over Shamden en Phrast: “Die ouders hebben een aantal keuzes gemaakt die ik moeilijk kan begrijpen.” Hoe anders is dit onbegrip te verklaren dan door het toe te schrijven aan ontmenselijking? Zelfs de dood van hun dochtertje blijkt niet genoeg om mensen op de vlucht te humaniseren in de ogen van de Belgische migratiepolitiek.

In een samenleving waarin dergelijke bruutheid genormaliseerd is, blijft er vaak niet veel over dat ons kan troosten. Hoe gaan we verder wanneer al onze inspanningen niet genoeg blijken? En hoe eren we degenen voor wie het allemaal te laat komt? Een mogelijk antwoord vinden we in zorgzame belangstelling. De toeschouwers van de hoorzitting delen in elkaars rouw en maken plaats voor herdenking. De attente ogen van de aanwezigen die luisteren naar elkaars eulogieën, doen ook dienst als getuigen. Hetzelfde kan gezegd worden over het groen dat langs de snelweg in de wind treurt. Vanbesiens camera kijkt vaak door de begroeiing naar de snelweg, alsof hij ook aan het perspectief van deze planten een waarde wil toeschrijven. En zelfs de trage, vaak onheilspellende shots van de grijze snelweg kunnen we zo opvatten. Alsof het wegdek een geheugen heeft, zoals we weten dat een menselijk lichaam dat ook heeft. En dat de snelweg, net zoals alle betrokkenen van het voorval, de feiten absorbeert en bijhoudt. Zo is hold on to her geen suggestie om Mawda nog even vast te houden, maar om haar verhaal tot ons te laten doordringen en nooit meer los te laten.

Hier vind je de vertoningsdata van hold on to her op Film Fest Gent.